Επικοινωνία: Μία έννοια που διέπει την κοινωνική πραγματικότητα, είτε ως όρος που βρίσκεται στο καθημερινό λεξιλόγιο είτε ως συνθήκη, απαραίτητη για την ύπαρξη οποιασδήποτε ανθρώπινης επαφής.
Τι γνωρίζουμε, όμως, επί της ουσίας για την επικοινωνία;
Επικοινωνία είναι η ανταλλαγή πληροφοριών ανάμεσα σε ένα πομπό και ένα δέκτη. Οι θέσεις αυτές εναλλάσσονται συνεχώς, σε μία προσπάθεια οικοδόμησης ενός κοινού νοήματος ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα άτομα.
Η επικοινωνία στηρίζεται στην ομιλία και ταυτόχρονα την ξεπερνά. Ένα μήνυμα μπορεί να μεταδοθεί και μέσω εξωλεκτικών εκφράσεων, όπως είναι ένας μορφασμός του προσώπου, ένα βλ΄έμμα ή μία κίνηση του σώματος. Για παράδειγμα, ένα τίναγμα σε ένα άγγιγμα μπορεί να σημαίνει «μη με ακουμπάς» ή «ξαφνιάστηκα» και μία σφιγμένη σωματική στάση υποδεικνύει ότι «είμαι σε ένταση» ή «δυσκολεύομαι αυτή τη στιγμή».
“Δεν επικοινωνούμε”
Είναι, όμως, μόνο η λεκτική και η εξωλεκτική επικοινωνία, επικοινωνία; Κι η απουσία αυτής; Η μη επικοινωνία αποτελεί, τελικά, επικοινωνία;
Ο έφηβος κλείνοντας την πόρτα του, ο σύντροφος μη απαντώντας σε ένα γραπτό μήνυμα, ο εργοδότης μη αποκρινόμενος σε ένα αίτημα ενός υπαλλήλου, ο φίλος μη ανταποδίδοντας ένα τηλεφώνημα, στέλνουν μία “βουβή” απάντηση. Τι θέλει να πει κάποιος δια της σιωπής;
Ένα από τα βασικά αξιώματα της επικοινωνίας είναι ότι ακόμα και η μη επικοινωνία, είναι επικοινωνία. Το μήνυμα εκπέμπεται, είναι εκεί, ξεκάθαρο και ωμό. Η διακοπή της συνδιαλλαγής, η μη απόκριση στο διάλογο, αποτελεί επικοινωνία. Ο πομπός στέλνει το μήνυμα στο δέκτη «δεν είμαι σε θέση να επικοινωνήσω μαζί σου» και ο δέκτης γίνεται πομπός και αποκρίνεται αναζητώντας περαιτέρω εξηγήσεις, τις οποίες εκφράζει είτε λεκτικά («πού είσαι;») είτε δια της δικής του σιωπής.
“Μα δεν σου είπα και τίποτα!”
Υπάρχουν περιπτώσεις που οι άνθρωποι ενοχλούνται από μηνύματα που δεν εμπεριέχουν απαραίτητα προσβλητικό περιεχόμενο, π.χ. «μην ξεχάσεις να πλύνεις τα δόντια σου». Γιατί συμβαίνει αυτό;
Η συναισθηματική φόρτιση, που μπορεί να αισθανθεί ο δέκτης του παραπάνω μηνύματος, δεν συνδέεται με το περιεχόμενο της πρότασης ενός πομπού, αλλά με τη μεταξύ τους σχέση. Έτσι, στη σχέση όπου ο ομιλητής βρίσκεται επικεφαλής, ο συνομιλητής αισθάνεται υποδεέστερος και βιώνει τον έλεγχο και την επιβολή του πρώτου. Η εξέγερσή του δεν αφορά στο περιεχόμενο («δεν θέλω να πλένω τα δόντια μου») αλλά στην εντολή, έστω και με έμμεσο τρόπο («δεν θέλω να μου λες τι να κάνω»).
Τα διπλά μηνύματα
Quiz: «Για να είμαι ειλικρινής, σου είπα ψέματα».
Αυτός ο άνθρωπος είναι ειλικρινής ή ψεύδεται;
Η «διπλή» επικοινωνία αφορά σε ένα επικοινωνιακό δίλημμα, όπου ένα άτομο λαμβάνει δύο αντικρουόμενα μηνύματα, σε δύο διαφορετικά επίπεδα. Πρόκειται για μία συνθήκη στην οποία υπάρχει αμφιθυμία, σύγχυση ή αμφιβολία. Ως εκ τούτου, το άτομο που εμπλέκεται σε μία τέτοια συνδιαλλαγή δεν μπορεί να ζητήσει διευκρινίσεις, να εκφράσει ανοιχτά τα συναισθήματά του, να λύσει το γρίφο, να αποφασίσει.
Quiz: «Θέλω να είσαι ανεξάρτητος».
Τι πρόβλημα υπάρχει με την παραπάνω φράση;
Ας υποθέσουμε ότι η παραπάνω έκφραση αφορά στην επιθυμία ενός γονέα προς το παιδί του: ζητά από εκείνο να αυτενεργεί, να είναι ανεξάρτητο στη ζωή. Αν το παιδί υπακούσει στην εντολή του γονέα του, δηλαδή αποπειραθεί να γίνει ανεξάρτητο, τότε θα υπακούσει στον γονέα του και θα ακολουθήσει αυτό που εκείνος του προτείνει – άρα θα λειτουργήσει υποτακτικά. Αν το παιδί δεν υπακούσει στην παραπάνω εντολή ανεξαρτητοποίησης και επιδείξει υποτέλεια και εξάρτηση από το γονέα, θα εναντιωθεί στην επιθυμία αυτού. Σε κάθε μία από τις δύο περιπτώσεις, το παιδί είναι αδύνατον να καταφέρει να ανταποκριθεί επαρκώς στο εκφραζόμενο αίτημα μη γνωρίζοντας τι πραγματικά χρειάζεται να κάνει, να στηριχτεί στις δυνάμεις του ή να παραμείνει εξαρτώμενο, είναι πιθανό να επιλέξει μία ενδιάμεση θέση, αδιαφορίας, αναβλητικότητας, μη ενέργειας.
Τα διπλά μηνύματα προκαλούν σύγχυση, άγχος ή θυμό στον αποδέκτη τους.
Τα ανείπωτα μηνύματα
Οι ενήλικες, όταν βρίσκονται δίπλα σε παιδιά, εμφανίζουν μία παράδοξη πεποίθηση: θεωρούν ότι οι ίδιοι δύνανται να αποκρύπτουν από εκείνα το συναισθηματικό αντίκτυπο ενός σημαντικού γεγονότος. «Το παιδί δεν το ξέρει», λένε συχνά και νομίζουν ότι ο ανήλικος έχει άγνοια ενός συμβάντος, μίας συζήτησης ή μίας επερχόμενης κρίσης. Η λύπη, το άγχος, ο φόβος και ο θυμός μοιάζουν με συστατικά του αέρα, ο οποίος υπάρχει στο χώρο. Χρωματίζουν απλές λέξεις και φράσεις με ένταση, υπονοούν αγωνία για το μέλλον και αφήνουν αιχμές.
Σύμπτωμα, το φανερό
Τα συναισθηματικά συμπτώματα, όπως το άγχος, η θλίψη, ο πανικός και ο φόβος, έρχονται να καταδείξουν συχνά κάτι που θεωρούσαμε ότι δεν υπάρχει, δεν είναι σημαντικό ή το έχουμε ήδη επιλύσει. Σε μία οικογένεια, τα συμπτώματα συχνά εκφράζονται από τα παιδιά. Σχολική φοβία, δυσκολίες σχετιζόμενες με τον ύπνο και την τροφή, εξαρτήσεις και έντονο άγχος αποτελούν παραδείγματα έντονων συμπτωμάτων.
